УВАХОДЗІНЫ
Наваселле, уваходзіны, улазіны – усё гэта беларускія найменні сямейнай урачыстасці з нагоды перасялення ў новы дом. Самі назвы падказваюць, што гэта падзея суправаджалася дзеяннямі, якія мелі глыбокі сэнс. Здаўна існаваў пэўны рытуал першага наведання новага жытла, у якое маглі не толькі ўваходзіць праз дзверы, але і ўлазіць праз вакно. На наваселле запрашалі родных, сваякоў, суседзяў, сяброў. Віншуючы гаспадароў, госці дарылі ім падарункі. Звычайна гэта былі рэчы, патрэбныя ў гаспадарцы. Акрамя іх на вёсцы прыносілі яшчэ і зерне жыта, печаны хлеб, сала, каўбасы і іншыя прадукты. Бралі з сабой і грошы, якія заўсёды атаясамліваліся з багаццем. Існаваў звычай, калі, пераступаючы парог, некаторыя госці кідалі на падлогу манеты, жадаючы такім чынам дабрабыту ў доме.Наваселле пачыналася з агледзін новага жытла. Запрошаныя на абрад суседзі і сваякі паводле старшынства выказвалі пажаданні гаспадару і гаспадыні традыцыйнымі выразамі накшталт гэтых: "Ацета вампаляніца, штоб радзіло жыта і пшаніца, а ета ось драбок солі, кеб Бог даў вам усяго даволі, штоб дзеці вашы раслі высока, да не прыставалі к ім урокі".
АДЗЕННЕ
Беларускі сялянскі касцюм мае глыбокія гістарычныя карані і захаваў шмат архаічных рыс. Спалучаючы ў сабе практычнасць і эстэтычнасць, ён з'яўляўся і з'яўляецца значна большай рэччу, чым проста адзеннем ці нават мастацкім творам. Сялянскі касцюм беларусаў адлюстроўваў мясцовыя традыцыі, патрэбы і сацыяльны статус прадстаўнікоў беларускага народа, светапогляд майстроў, якія яго выраблялі, а ў дэкаратыўным арнаменце часам чытаюцца цэлыя змястоўныя гісторыі. Звычайна менавіта сялянскі касцюм маюць на ўвазе, калі вядуць гаворку пра нацыянальны касцюм беларусаў увогуле.
Нацыянальны касцюм – важны элемент этнічнай культуры беларусаў. На працягу многіх стагоддзяў ён захоўваў у цябе арахаічныя рысы: прамалінейны крой, выкарыстанне саматканак i вышаўкі. Усё гэта абавязкова прысутнічае ў сарочцы – асноўным элеменце касцюма як ў жанчын, так i ў мужчын. Кажуць, што раней, перш, чым надзець сарочку, неабходна было выканаць сорак работ. Лён, з якога шылі кашулі, меў неверагодную сілу. Нашы продкі называлі яго «божай свечкай», і лічылі, што адзенне, зробленнае з лёну, абараняе ад рознай нешысці. Яшчэ адзін абавязковы элемент нацыянальнага касцюма – пояс – у беларусаў таксама з’явiўcя нездарма. Ён служыў абярэгам і нагадваў сімвал сонца, з узыходам якога ўся нечысць знікае. Нацыянальны касцюм – паказчык знешняй свядомасці, які адчыняе перед намі адвечную мудрасць нашых продкаў. Менавіта таму мы павінны паважліва ставіцца да яго.
ЧЫРВОНЫ КУТ
Ў хаце, звычайна арыентаванай па баках гарызонту, чырвоны кут уладкоўваўся ў далёкім куце хаты, з усходняга боку, у прасторы паміж бакавой і фасаднай сценамі, па дыяганалі ад печы. Гэта заўсёды была самая асветленая частка хаты: абедзве сцяны, якія ўтвараюць кут, мелі вокны. Абразы змяшчаліся ў "чырвоны" ці "пярэдні" кут пакоя з такім разлікам, каб абраз быў першым, што заўважаў чалавек, які ўваходзіць у пакой.
У пярэднім куце ўсталёўваўся стол, які зваўся вялікім. Да вялікага стала ўздоўж сцяны прыстаўлялі яшчэ адзін стол, які зваўся прамым. Уздоўж сцен хаты стаялі лавы. Лава, размешчаная ў чырвоным куце, звалася вялікай лавай. У чырвоным куце, на вялікай лаве за сталом сядзеў гаспадар хаты. Месца гаспадара хаты звалася вялікім месцам. Астатнія чальцы сям'і садзіліся за стол у парадку старшынства. Калі ўсе не змяшчаліся за вялікі і прамы стол, да прамога стала пад кутом прыстаўлялі крывы стол.
Вялікае месца лічылася ганаровым, і прапанавалася важным гасцям. Госць павінен быў рытуальна адмаўляцца ад месца. Святары садзіліся на вялікае месца, не адмаўляючыся. Апошняе месца за крывым сталом звалася палатны брус, бо размяшчалася пад столевым брусам, на які ўкладвалі палаткі. У былінах волаты на княжых балях садзіліся звычайна за столевы брус, а затым ужо перасаджваліся на больш ганаровыя месцы, зыходзячы са сваіх подзвігаў.
Чырвоны кут - старэйшы, пярэдні, вобразны, святы. Зразумелая яго функцыя ў хаце: адухаўленне жылля і жыцця.
Другі кут - бабін, ён жа жоран-кут. Кут - месца не гаспада, а гаспадыні. Гаспадара ж месца - у двары, у гаспадарцы. Гэта сямейная спецыялізацыя дагэтуль жывая сярод нас.
Трэці кут - кухаварны, печкавы. Вакол яго харчуецца, грэецца, ды і спіць сям'я, гэта - агмень, з якога пачынаецца хата і сям'я ў матэрыяльным, штодзённым сэнсе слова.
Чацвёрты і апошні кут - задні, дзвярны, конік - адтуліна ў навакольны свет і зносіны з быдлам, амаль сям’ёй сям’і. Каб не церусіць быдла, смецце з хаты мелі не да гэтага кута, а да процілеглага, печкаваму, што мела і гігіенічнае значэнне: смецце не назапашвалася, а спальваўся.
ЛОЖАК І КАЛЫСКА
ПЕЧ
ПРАДМЕТЫ ХАТНЯГА УЖЫТКУ (прылады працы і посуд)
Калатоўка. Яна продак сучаснага міксера. Ёй карысталіся, напрыклад, калі варылі гарбузовую кашу. Кавалачкі гарбуза спачатку варылі, а потым калатоўкай разбівалі. А вялікай калатоўкай разбівалі кавалачкі мукі, калі варылі зацірку для свіней.
Драўляную лыжку і сёння можна сустрэць ў нашых хатніх гаспадарках. Такую вялікую лыжку называлі апалонікам. Выраб лыжак быў некалі промыслам. Выраблялі лыжкі лыжачнікі.
Ступа - традыцыйная прылада для апрацоўкі зерня на крупы. Выкарыстоўвалася і для іншых мэт. Ступу рабілі з кавалка тоўстага ствала дуба, граба, часам таполі або ліпы. У ствале выдзёўбвалі ці выпальвалі конусападобную выемку. Зерне ў ступе таўклі таўкачом. Часта таўклі ў два таўкачы. Зерне перад апрацоўкай сушылі, а ў працэссе таўчэння для таго, каб лепш аддзялялася шалупінне, крыху змочвалі вадой. Стоўчаныя крупы прасявалі на рэшаце ці ачышчалі пры дапамозе апалушак.
Пранік – плякаты драўляны брусок. Ён з’яўляецца продкам сучаснай пральнай машыны. Мылі бялізну на рэчцы, клалі яе на масткі і адбівалі пранікам, каб бялізна стала чыстай. Ім таксама аббівалі лён і проса.
Качалка. Яна з'яўляецца продкам праса. Качалка – прыстасаванне для разгладжвання тканых вырабаў. Тканіну спачатку накручвалі на качалку (даўжыня 40-60 см, дыяметр 5-6 см), затым раскачвалі пры дапамозе валка. Валок – прамы ці вогнуты драўляны брус з нарэзанымі ўпоперак зубцамі.
А пазней ужо з'явіліся вугальные прасы. У нас іх некалькі, і ўсе яны розныя.
Кош (кошык). У сялянскай хаце ён быў халадзільнікам : ў ім захоўвалі прадукты, клалі каўбасу, сала і падвешвалі да столі, каб мышы не з'елі, у ім прасушвалі сыры, трымалі грыбы, зёлкі. Называўся такі кож сажам.
Лапата, якой садзілі хлеб у печ. Рабілі яе з дошкі звычайна лісцевых парод дрэва. Каб цеста лягчэй ссоўвалася на чарэнь, краі лапаты рабілі танчэйшымі. Перад тым, як саджаць цеста ў печ, гаспадыня пакрывала лапату хрэнавым, кляновым ці дубовым лісцем, аерам і пасыпала зверху мукой. Захоўвалі хлебную лапату ў варыўні або ў каморы. Драўляныя лапаты рабілі для падгортвання бульбы ў буртах і для перамешвання збожжа на таку.
Вельмі важнай культурай для беларусаў быў лён. Ільняная тканіна ішла на вопратку, з ільна ткалі розныя патрэбныя рэчы. Але каб лён ператварыўся ў гэтыя рэчы, трэба было шмат папрацавацьз ім. Усе працэсы, звязаныя з апрацоўкай ільняной сыравіны і падрыхтоўкай яе да ткання, выконваліся ўручную – звычайна гэта была жаночая работа. У кастрычніку лён мялі, трапалі, часалі. Гэта церніца, або мялка - прылада для (мяцця) ільняной ці канаплянай трасцы. А трапалі лён восьтакім траплом.У нас пакуль няма станка , які называўся кросны ,але ў нас ёсць дэталі гэтага станка-берды, ніты, чаўнок. Чаўнок – ткацкая прылада для пракідання утку ў працэсе ткання.
На кроснах ткалі. Вось гэта посцілка, абрус, ручнік сатканы на кроснах. Сыравінай для ткацтва на Беларусі здаўна служылі лён, воўна, радзей пянька. У лістападзе пачыналі прасці. Пралі пры дапамозе верацяна або калаўрота на працягу ўсяго тыдня за выключэннем святочных дзён і нядзелі. Затым пражу рыхтавалі да ткання: бялілі або фарбавалі, снавалі. У працэсе адбельвання маткі пражы вымочвалі ў шчолаку,залівалі ў жлукце, паласкалі і развешвалі на сонцы. Верацяно – прылада для ручнога прадзення льну, воўны, пянькі. У старажытныя часы гэта была драўляная завостраная палачка, пазней – конусападобная палачка даўжынёй 20-30см з завостраным верхам, патоўшчаным нізам. Калаўрот – самапрадка, прылада для механізаванага прадзення льну і воўны ў хатніх умовах. На Беларусі вядомы два тыпы – стаяк (больш характэрны для заходніх раёнаў) і ляжак (пераважаў ва ўсходніх і паўднёва-ўсходніх раёнах). Калаўрот складаецца з кола, педалі і прадзільнага апарата. На Беларусі калаўроты з’явіліся ў 16 стагоддзі на мануфактурных прадпрыемствах. У сялянскім побыце выкарыстоўваліся з сярэдзіны 19 ст.
Палатно вымочвалі, выбівалі пранікам на рэчцы, паласкалі, а затым рассцілалі нароснай траве (прадвеснем на снезе) для бялення пад сонечнымі промнямі. Асноўнай сыравінай для фарбавання ў хатніх умовах служылі натуральныя фарбавальнікі: адвары або настоі лісця,кары дрэў, сцяблоў, кветак,каранёў траў. У выніку змешвання розных кампанентаў атрымлівалі патрэбны колер.
У сакавіку, калі дзень павялічваўся, у хату прыносілі ставы і ўвесь панарад (ніты, бёрды, набіліцы і інш.). У наладцы красён і ткацтве звычайна ўдзельнічала 2 – 3 жанчыны. Гэта віток (матавіла), на яго наматвалі ніткі.
У нашым этнаграфічным музеі можна пазнаёміцца і з некаторымі беларускімі промысламі. Адным з самых распаўсюджаных промыслаў было ганчарства. Гліняны посуд выраблялі ганчары. На нашай паліцы вы бачыце збаны, а гэта спарышы. У іх насілі ежу ў поле: адразу можна было занесці дзве стравы. Гэта—збан. Пасудзіна добра вядомая. У ім звычайна трымалі малако. Бакі ў збана выпуклыя, шыйка—звужаная. Мае ручку і носік-дзюбку, каб тое ж малако лёгка, роўным струменьчыкам лілося ў міску ці ў кубак.
Гарлач старэйшы за збан. Яны падобныя, як браты, толькі гарлач без ручкі і не мае носіка-дзюбкі зверху. Пасудзіна адна, а называлі яе дзе збаном, дзе гарлачом, а дзе стаўбуном.Ён і сёння карыстаецца попытам. Прыгожа глядзіцца ён і на кухоннай паліцы, і на абедзенным стале.
Драўляны посуд, такі, як гэта маслабойка, рабілі бондары. Бондары выраблялі і выдаўблены посуд, напрыклад, ночвы. Прызначаліся для мыцця бялізны, прыгатавання сечанай капусты (якую ссыпалі потым убочку), мяса для каўбас і інш. Рабілі з драўлянага цурбана (асіны,ліпы), колатага папалам. Невялікія начоўкі для ачысткі зерня называюцца апалушкі. У сваёй рабоце бондары карысталіся інструментам чакухай, або доўбняй.
Вельмі важным чалавекам у вёсцы быў каваль. Ён у кузні рабіў сярпы, косы, іншыя прылады працы, падкоўваў коней падковамі. У кузні было многа розных інструментаў. Напрыклад, такі дрыль для свідравання дзірак у тонкіх загатоўках і драўляных вырабах. А гэта кола зроблена з цэльнага кавалка дрэва. Каб зрабіць яго, трэба было ведаць шмат сакрэтаў. Рабіў павозкі з такімі коламі стэльмах. А каб запрэгчы каня ў павозку, патрэбна была збруя: хамут, сядзёлка, уздзечка. Збрую рабілірымары.
Да народных промыслаў адносіцца саломапляценне. Такія павукі былі ў кожнай беларускай хаце. Лічылася, што яны збіраюць усё дрэннае, аберагаюць гаспадароў.Вясной павук спальваўся, і кожны год рабіўся новы. Сялянскія хатыўпрыгожвалі рушнікі. Ручнікі ўжываліся для штодзённага і святочнага дэкаратыўнага ўпрыгожвання жылля і абразоў (набожнікі); былі адным з неабходных абрадавых атрыбутаў у вясельным і пахавальна-памінальным абрадах. Уваходзілі ў пасаг нявесты, з’яўляліся неабходнай часткай падарункаў нявесты жаніху, сватам, родзічам жаніха. Ручніком перавязвалі цераз плячо важнейшых удзельнікаў вяселля. Іх пасцілалі як “падножнік”,на які станавіліся маладыя ў час царкоўнага вянчання, выкарыстоўваліся для абрадавага звязвання маладых, для абгортвання рук нявесты і жаніха ва ўрачыстыя моманты вяселля. Ручнікі клалі нябожчыку ў труну, нярэдка абівалі яе, прывязвалі да павадоў каня, які вёз нябожчыка на могілкі. На ручніках апускалі труну ў магілу, ручніком упрыгожвалі надмагільны крыж. Як знак жалобы, ручнік вывешвалі за акно на сарачыны, на дзяды. У час засухі, эпідэмій, вайны і інш. няшчасцяў жанчыны ўсяго сяла ткалі на працягу дня ці ночы абыдзённік ,які выконваў функцыю апатрапея. Узорысты ручнік - адзін з прадметаў, які найчасцей ахвяроўвалі як дар у царкву, касцёл, капліцу, на крыжы, што стаялі на расстайных дарогах. Ручнікі займалі таксама важнае месца ў каляндарных звычаях і абрадах. На вадохрышча ручнікі часам упрыгожвалі ледзяны крыж, на сёмуху іх ахвяроўвалі бярозе як духу расліннасці, на Купалле разам з вянкамі з жывых кветак развешвалі на прыдарожныя крыжы, на зажынках першы сноп абвязвалі стужкамі, прадзівам ці ручніком, ім жа ахіналі гэты сноп у куце. З дапамогай ручніка быццам бы ажыццяўлялася сувязь паміж нашчадкамі і продкамі.
Гармонік і цымбалы – гэта традыцыйныя народныя музычныя інструменты. Ігры на цымбалах навучаліся (па слыху, сам праз сябе) ад бацькоў або ад вядомага ў наваколлі “майстра”. Інструмент ансамблевы, які традыцыйна спалучаўся са скрыпкай, катрынкай, кларнетам, гармонікам, бубнам ці талеркамі. Ансамблі з удзелам цымбал ігралі звычайна на вяселлях, хрэсбінах, бяседах, дзе шмат танцавалі і спявалі.Найбольш раннія ўпамінанні пра цымбалы сустракаюцца ў літаратурных помніках Беларусі 16 стагоддзя.
